کشاورزی پایدار و ارگانیک درکشورهای در حال توسعه

کشاورزی پایدار و ارگانیک درکشورهای در حال توسعه

چکیده

کشاورزی ارگانیک در ساده ترین تعریف به عنوان «کشاورزی بدون افزودن مواد شیمیایی ، صنعتی» تعریف کشده است. کشاورزی ارگانیک در کشورهای گوناگون با نامهای مختلف شناخته می شود که 16 نام برای آن از جمله کشاورزی بیولوژیک ، کشاورزی پایدار و کشاورزی زاینده ذکر شده است.

اجرای کشاورزی پایدار علاوه بر آن منجر به سود بخشی اقتصادی و اجتماعی می شود. این در حالی است که الگوهای کشاورزی متداول خسارتهای جبران ناپذیری به منابع زیستی کشور وارد کرده است. یکی از اجزای تشکیل دهنده بسترهای کشاورزی خاک است که به عنوان بستر اصلی کشت کشت گیاهان و رشد آن محسوب می شود.

در آغاز اجرای کشاورزی ارگانیک، ابتدا ایجاد و حفظ و نگهداری بازدهی مشابه و سپس هزینه ها و فعالیتهای کشاورزان به میزان قابل توجهی کاهش می یابد. اثرات بالقوه این سامانه را می توان به روی سلامت افراد جامعه ، منابع طبیعی ، دام ، هوا و غنی سازی ، حاصلخیزی خاک و غیره مشاهده نمود.

مقدمه

گرچه کشاورزی پایدار به عنوان راهی برای امرار معاش ،از سابقه بسیار طولانی برقرار است ولی با مفاهیم فعلی آن از سابقه چندانی برخوردار نیست و تنها در سالهای اخیر به علت مشکلاتی که در اثر مصرف بی رویه مواد شیمیایی در کشاورزی و روشهای رایج تولید مواد غذایی بروز کرده است توجه بیشتری به آن معطوف شده است . آنچه مسلم است کشاورزی پایدار را نباید تنها به عنوان مجموعه ای از روشها به حساب آورد. بلکه باید آن را نوعی بینش قلمداد نمود که در آن فقط جنبه های فنی و تکنیکی مطرح نیست. در همین راستا معرفی کشاورزی پایدار از دیدگاههای فرهنگی در جامعه می تواند نقش موثری در رابطه با شناخت آن داشته باشد.

تاریخچه کشاورزی پایدار

برای تعریف کشاورزی پایدار توجه به دو اصل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اصل اول در ابتدای دهه 1980 با ظهور مفاهیم کشاورزی قابل تجدید و کشاورزی پایدار تکامل یافت و در واقع مفهوم آن بر اساس اصل «اثر متقابل اکولوژیکی» قابل توضیح است. این مفهوم در حال حاضر فلسفه کشاورزی جایگزین را تشکیل می دهد. اصل دوم نیز از سال 1987 شروع شد و اینکه کشاورزی پایدار را در مقیاس جهانی در بر دارد. در این اصل اثرات متقابل کشاورزی با جامعه مطرح است.

در اوایل قرن بیستم کشاورزی در ایالات متحده آمریکا در مراحل صنعتی شدن خود بود.در آن زمان کشاورزی ایالات متحده در اوج توسعه بود. در ابتدای دهه 1930 تعداد مزارع به حداکثر خود یعنی 8/6 میلیون رسید. مکانیزاسیون به سرعت گسترش یافت و سطح زیر کشت توسعه یافت و کشاورزی با صنعت به رقابت پرداخت و تکنولوژی به سرعت گسترش یافت. در شروع قرن بیستم مفاهیم کلی گرایی در مقابل فرد گرایی شکل گرفت. ظهور افکار کلی گرایی که در آن به سیستمهای طبیعی به عنوان یک الگو می نگرد و بر نقش کشاورز در توسعه سیستمها متکی است ، منجر به توسعه مفاهیمی شد که امروزه کشاورزی جایگزین می نامند. در طی دهه 1900 کشاورزی جایگزین به موازات کشاورزی صنعتی شکل گرفت. اولین حرکت سازمان یافته کشاورزان ، جنبش کشاورزی بیودینامیکی بود که از سخنرانیهای «رودلف استینر» بنیان گذار علم شناسایی طبیعت انسانی در سال 1924 شروع شد. اصول کشاورزی بیودینامیک روشهای مناسب زراعت و باغبانی را شامل می شود و تنوع،چرخۀ مجدد مواد ،اجتناب از مصرف مواد شیمیایی،عدم تمرکز تولید و توزیع و غیره را در بردارد.از دهۀ 1920کشاورزان بیودینامیک این اصول را توسعه دادند و روشهای مناسب سنتی را مجدداً معرفی کردند.

پیدایش فلسفه ارگانیک

عواملی که منجر به ظهور کشاورزی ارگانیک،بیولوژیک و اکولوژیک وبالاخره جنبش کشاورزی تجدید شوند ه شد،به «انتشارات آلبرت هووارد»برمیگردد .کشاورزی تلفیقی ،غیر متمرکز وعاری ازموادشیمیایی ،بوسیله «نورث برن» درسال 1940مطرح گردید.

د راواخر دهه ی 1940واوایل دهه ی 1950منابع علمی متعددی دررابطه با کشاورزی ارگانیک به چاپ رسید. «لوئیس بروم فیلد» نیز درتوسعه ی کشاورزی ارگانیک ،که در آن انسان ،گیاه ودام در یک سیستم زنده با هم در ارتباط هستند ،سهیم بود. وی دریافت که مهارت یک کشاورز خوب،گواهی است براینکه هرکس نمی تواند کشاورز باشد .محققین دیگر نیز دررابطه با صدمه به محیط وتخریب منابع که ناشی از روشهای جدید زراعت است. بحث کرده اند .آنها مکررا ًاز روش "جامع نگری" درکشاورزی حمایت کرده اند. تا سالهای آخر دهه ی 1950 تکنولوژیهای صنعتی به صورت فزاینده ای تکامل یافت ؛ازجمله تخصصی شدن کشت گیاهان زراعی در مزارع وقابلیت دسترسی زیاد به کودها وآفت کش ها زیاد شد؛کمبود نیروی کار با تراکتور مرتفع گردید ؛امکانات مالی برای سرمایه گذاری به آسانی در دسترس بود؛ با اینهمه مشکلات اساسی دراین دوره، مازاد تولیدات کشاورزی بود.

دراواخر دهه ی1960 وابتدای دهه ی 1970، حوادثی باعث شد که توسعه کشاورزی واندیشه های مربوط به آن، فراتر از مرزهای جدید اوایل دهه ی 1960،گسترش یابد. باپیدایش سموم در زنجیر غذایی،آگاهی مردم از اثرات تکنولوژیهای مدرن برروی محیط زیست افزایش یافت ؛تجمع عناصر غذایی در آبهای سطحی وزیر زمینی و بهره برداری بی رویه از آنها زیاد شد. کمبود انرژِی در ابتدای دهه ی 1970، نوعی آگاهی بوجود آورد وبرای اولین بار احساس شد که منابع طبیعی زمین محدود هستند . دردهه ی 1950 به ازای هر 5بشکه ،یک بشکه مصرف می شود . پیش بینی می شود ،بین سالهای 1994تا2005 ،این رقم به یک بشکه به ازای هر بشکه خواهد رسید به نحوی که در آینده در آمریکا جستجو برای نفت به عنوان منبعی ازانرژی ،اقتصادی نخواهد بود. همانطوریکه ذکر شد سیستمهای کشاورزی باید نیازهای انسان امروزی وآنچه را که انسان دریک دهه یا حتی یک قرن بعد نیاز دارد ،فراهم کند وبدین ترتیب کشاورزی پایدار از اهدافی است که باید هر چه سریعتر به آن دست یافت. زمانی عقیده براین بود که چون زمینهای جنگلی در دسترس است،به سهولت می توان آنها را به زمینهای کشاورزی تبدیل کرد. امروزه این عقیده تغییر پیداکرده است ،زیرا زمانی که پوشش گیاهی حذف شود وزمین برای کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد،مشکلات زیست محیطی زیادی بوجود می آید؛درنتیجه باید در جستجوی روشهایی برای افزایش تولید غذا بجز از راه افزایش سطح زیرکشت بود. کشاورزی ارگانیک ،نظام زراعتی است که مبتنی برمدیریت اکوسیستم زراعتی ،تمرکز بر حاصلخیزی خاک وسلامت گیاه وعدم مصرف مواد شیمیایی مصنوعی است ،که این نظام با شرایط اجتماعی ،اقتصادی منطقه ای و محلی سازگار است . در سطح فراتر از کشاورزی ارگانیک ،کشاورزی بیود ینامیک تعریف می شود که شامل ابعاد روحانی با ساختار ریتم های کیهانی ،نیروی حیاتی ،کیفیت ،تدارکات بیود ینامیک ،موجود زنده مزرعه می شود.

مفاهیم واصول کشاورزی ارگانیک

مصرف فراوان انواع سموم وکودهای شیمیایی چه ازلحاظ تبعات زیست محیطی ازقبیل آلودگی آب های زیر زمینی وبرهم زدن تعادل زیستی ،روز به روز مورد تردید جدی قرار می گیرد . طرح مسائل جدیدی همچون گیاهان تغییر یافته ژنتیکی نیز به این موارد اضافه شده است .امروزه افزایش آگاهی مصرف کنندگان به مسائل فوق وافزایش گزارشات منتشره در خصوص تاثیرات سوء مواد فوق برسلامتی مصرف کنندگان وایجاد بیماریهای حاد ومزمن ،اشتیاق مصرف کنندگان را به محصولات تولید شده در شرایط طبیعی وحتی الامکان بدون استفاده از انواع سموم وکودهای شیمیایی افزایش داده است. در ابتدا بازار چنین محصولاتی با عناوین متفاوتی که نشان از منشأ طبیعی نهاده های مصرف شده و آگاهی ها بود، رشد قابل توجهی را تجربه نمود، به حدی که برنامه ریزان در جوامع صنعتی به منظور جلوگیری از تقلب ،استاندارهایی را برای تولید،عرضه وبرچسب زنی محصولات ارگانیک تدوین وارائه نموده اند. براساس این استانداردها ،در هر کشوری با نظارت دولت نهادی غیر دولتی نظارت براجرای استاندارد ها در واحد تولید کننده محصولات ارگانیک را، برعهده می گیرد والبته مسئولیت نظارت کلی بر عهده دولت باقی می ماند .البته نظارت از سوی سازمان های بین المللی نیز پیش بینی گردیده است.

کشاورزی ارگانیک در ساده ترین تعریف به عنوان «کشاورزی بدون افزودن مواد شیمیایی صنعتی» تعریف شده است .ماده شیمیایی صنعتی ،ماده ای است که طی فرایند های شیمیایی غیر طبیعی تهیه شده است .این تعریف ،ناقص وحتی نادرست است. این تعریف بدان معنا نیست که کشاورزی ارگانیک قطعا ًکشا ورزی بدون مواد شیمیایی باشد،زیرا ما در جهانی زندگی میکنیم که در آن مواد شیمیایی مصنوعی درخاک ،آب وهوا وجود دارد. واژه ارگانیک مانند بسیاری از واژگان انگلیسی، چندین معنا دارد. معنایی که در کشاورزی ارگانیک مدنظر است ، برای مدیریت تمام مزرعه به کار می رود و براساس آن، مزرعه به عنوان موجود زنده درنظر گرفته می شود .مواد شیمیایی صنعتی (مصنوعی ) چون علف کش ها ، حشره کش ها ،قارچ کش ها ، داروهای دامی ،سوپرفسفات واوره در کشاورزی ارگانیک به کارنمی رود . به طور کلی در مزارع ارگانیک ، هیچ گونه ماده شیمیایی مصنوعی به کار برده نمی شود .این مواد در آماده سازی خاک ، رویش گیاه یا تولید نهاده هایی که در تغذیه گیاه ،ذخیره سازی ، فراوری و یا فروش آن دخالت دارند،به کار نمی روند . به علاوه ،دام ها تا حد امکان اجازه حرکت آزادانه در مرتفع را دارند . کشاورزی ارگانیک ،حرکت رو به عقب نیست . دراین سامانه ، بهترین دانش سنتی با علم جدید ترکیب می شود ودرعین حال با سایر روش های نوین مدیریت ،سازگار است .مزارع ارگانیک همچون دیگر زمین های زراعتی به خوبی آماده شده ونیازمند مدیریت قوی ،به ویژه درمورد خاک وآفات است. با توجه به افزایش مصرف کود وآفت کش هایی که پیامد آنها زوال باروری خاک ، سلامتی وآلودگی هوا، آب وغذا است ،نگرانی های روز افزونی در باره محیط زیست جهانی ایجاد شده ومفهوم کشاورزی ارگانیک اهمیت فزاینده ای در راستای توسعه ی کشاورزی پایدار و بوم سازگار در سرتاسر جهان پیدا کرده است .کشاورزی ارگانیک برپایه استفاده از نهاده های ارگانیک و طبیعی ودرون مزرعه ای چون کود دامی تازه ، کمپوست ،کودسبز ،کنجاله وضایعات فرآوری مواد غذایی وهمچنین کنترل زیستی آفات همراه باکمتری استفاده ازمواد معدنی طبیعی برای تقویت نظام زراعی ـ اقتصادی مزرعه وبهبود فعالیت ها ی زیستی خاک استوار است .کشاورزی ارگانک در کشورهای گوناگون با نام های مختلف شناخته می شود که 16نام برای آن ازجمله کشاورزی بیولوژیک ،کشاورزی پایدار وکشاورزی زاینده ذکر شده است .کشاورزی بیولوژیک نامی است که در اروپا بسیار رایج است ،در حالی که در آمریکا وبریتانیا عبارت کشاورزی ارگانیک را ترجیح می دهند ،هر چند که مکتب ارگانیک به عبارت دقیق تر ، فلسفه ای است که شامل آموزش ، هنر ، تغذیه ، مذهب وهمچنین کشاورزی است . کشاورزی پیشرفته ، بیشتر در واکنش به کشاورزی پرنهاده و یا کشاورزی صنعتی بوده است . بر چسب گذاری محصولات ارگانیک باید توسط یک سازمان سوم صورت بگیرد که محصول ، مطابق استانداردهایی که در سراسر جهان توسط صدها سازمان گواهی کننده ، کشاورزان مختلف ،شرکت های تجاری ، سازمان های غیردولتی و اخیراً دولتی شکل گرفته اند، تولید شده است. گواهی محصولات ارگانیک، فرایندی پیچیده است،اما تلاش هایی در راستای هماهنگ کردن استانداردهای گوناگون به منظور توسعه بازار محصولات ارگانیک در جریان است. چالش فعلی در این راه، هماهنگ سازی هرچه بیشتر استانداردها ، ضمن رعایت محدودیت ها و ملاحظات منطقه ای و کاهش هزینه های مراحل چندگانه گواهی و اعتباردهی تنگناهای ورود به بازار این محصولات است. یکی از تصورات اشتباه در مورد کشاورزی ارگانیک،آن است که این شیوه کشاورزی بی نیاز از کاربرد مواد شیمیایی می باشد. چرا که ساختمان تمام موجودات زنده و غیرزنده از ترکیبات شیمیایی تشکیل شده است. لذا کاربرد آن دسته از مواد شیمیایی که به صورت طبیعی به دست آمده اند(مثلاً آب که از خود طبیعت است در واقع یک نوع ماده شیمیایی به حساب می آید و یا سنگ فسفات که از معادن طبیعی استخراج می شود)و یا به اصطلاح مصنوعی نیستند در کشاورزی ارگانیک بلامانع است.

ضمناً نباید تصور کرد که کشاورزی ارگانیک صرفاً بر جایگزینی نهاده های آلی با مواد شیمیایی بحث می کند ، چرا که کاربرد غلط مواد آلی نیز، چه به صورت مصرف بیش از حد و چه به صورت عدم کاربرد آنها در زمان مناسب و یا ترکیبی از هردوی این موارد به نحو قابل ملاحظه ای سبب اختلال در عمل چرخه های زیستی یا طبیعی می گردد.

تصور اشتباه دیگر از کشاورزی ارگانیک آن است که برخی کشاورزی ارگانیک را نوعی برگشت به عقب و استفاده از شیوه های مرسوم سال های قبل از انقلاب صنعتی می دانند. بلکه، بلعکس،زارعین کشاورزی ارگانیک نمی توانند خود را از دستاوردهای علمی 50 ساله اخیر بی نیاز بدانند. تناوب، کشت مخلوط،روش های مکانیکی کنترل علف های هرز ،استفاده از ماشین آلات مدرن قابل استفاده در سیستم های ارگانیک، مبارزه بیولوژیکی و تلفیقی با آفات و بیماریها،درک بهتر از همزیستی میکوریزا،ریزوبیوم ها و ریزوسفر،تجدید ماده آلی و دیگر بخش های زنده خاک، تلفیق زراعت و دامپروری از موضوعات مورد بحث در کشاورزی ارگانیک می باشند.

در سیستم های کشاورزی ارگانیک، خاک به عنوان یک سیستم زنده تلقی می شود که با تقویت آن، فعالیت میکروارگانیسم های مفید نیز تقویت می گردد.این ایده که خاک یک سیستم زنده می باشد، بخشی از یک تصور کلی است که معتقد است بین خاک، گیاه، حیوان و انسان یک ارتباط ناگسستنی وجود دارد.

کشاورزی زیستی؛ گواهی محصولات ارگانیک

آن چه که در پی می آید گزیده ای است از 2پژوهش«بررسی وضعیت کشاورزی ارگانیک در ایران و جهان»و همچنین«کشاورزی زیستی»که پیش از این در موسسه ی پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی انجام گرفته است. اجرای کشاورزی پایدار علاوه بر آن که منجر به سود بخشی اقتصادی-اجتماعی می شود،مانع از پیدایی آلودگی های آب و خاک شده و با حفاظت از محیط زیست از به خطر افتادن حیات گیاهان، حیوانات و انسان ها جلوگیری خواهد کرد.این در حالی است که الگوهای کشاورزی متداول خسارت های جبران ناپذیری به منابع زیستی کشور وارد آورده و در صورت غفلت سیاست گذاران از اصلاح سیاست های جاری توسعه ی کشاورزی، پیش بینی می شود این روند مخرب به نحو روز افزونی ادامه یابد. با توجه با آن که کشاورزی ارگانیک(کشاورزی زیستی)شاخه ای از کشاورزی پایدار است بنابراین در تکمیل کارگاه ها و مقالات سیاست های تولید محصول سالم به توضیح این نوع از نظام کشاورزی پرداخته می شود.در کشاورزی ارگانیک کاربرد مواد شیمیایی مصنوعی ممنوع و تمام مراحل تولید، فرآوری و بازاریابی محصولات دارای استانداردهای خاصی است.اجرای این استانداردها در تولید محصولات کشاورزی ارگانیک توسط یک موسسه ی گواهی کننده، نظارت می شود.

گفتنی است در کشاورزی ارگانیک تاکید بیشتری بر استفاده از نهاده های درون مزرعه ای و طبیعی همانند کود سبز، کود دامی، بقایای گیاهی، تناوب زراعی، کشت مخلوط و... می شود و محصول سالم با کیفیت مطلوب و طبیعی در اختیار مصرف کنندگان قرار می گیرد.این نوع محصولات برای خریداران با برچسب ارگانیک یا زیستی مشخص می شوند و قیمت آنها در بازار گرانتر از سایرمحصولات است.

توصیه های پزشکان و متخصصان سلامت غذایی درباره خطرات فراوان باقیمانده ی غیرمجاز کود و سم شیمیایی د ر محصولات کشاورزی و هشدارهای کارشناسان محیط زیست درباره ی آلودگی های خطرناک طبیعت از جمله آلودگی مخازن آب زیرزمینی و خاک مزارع به خوبی نشان می دهد که این نوع کشاورزی باید به عنوان یکی از اولویت های سیاست های عمومی بخش کشاورزی، مورد توجه سیاست گذاران قرار گیرد.

یکی از اجزای تشکیل دهنده بسترهای کشاورزی خاک است که بعنوان بستر اصلی کشت گیاهان و رشد آن محسوب می شود.امروزه دخالت انسان در تغییرات فیزیکی و شیمیایی خاک،باعث دگرگونی و بروز اختلال در خاک و آب گردیده است . بطوریکه بدون در نظر گرفتن عواقب آن فقط سعی در تولید درآمد و سیر کردن افراد جامعه هستند.

در این راستا متولیان امر نیز با همان سرعت سعی در ترویج و توسعه منابع بوده و کمتر فرصت داشته اند که به عوارض جانبی و تاثیرات منفی آن توجه کنند.

از طرفی کشورهای در حال توسعه در حال افزایش آگاهی جامعه و آشنایی بیشتر مردم با مسائل و مشکلات زیست محیطی و بهداشتی ناشی از تخریب خاک می باشند. توجه به این موضوع علاوه بر کاهش مشکلات مطرح شده، می تواند یک مجموعه کشاورزی را از نظر اقتصادی دگرگون سازد. هرچند برای مقایسه پیشرفت های صنعت کشاورزی نمی توان به کشورهای پیشرفته و مدرن توجه کرد، ولی در این میان هستند کشورهای در حال توسعه که با جدیت مراحل تحقیقات را پشت سر گذاشته و با توجه به ضرورت امر اقدام به تغییرات اساسی در رشد و توسعه پایدار در صنعت کشاورزی نموده اند.

در این بخش راهکارهای موثر در فعالیتهای کشاورزی کشور اتیوپی را که منجر به رشد و پیشرفت چشمگیر اقتصادی،اجتماعی و زیست محیطی گردید،بیان خواهیم کرد. اتیوپی جزو یکی از کشورهای در حال توسعه واقع در قاره آفریقا می باشد و به شاخ آفریقا معروف است.مساحت کل زمین های این کشور108.5میلیون هکتار است که45درصد آن را زمین های کشاورزی و زراعی تشکیل می دهد.

تاثیرات توانمندسازی سامانه کشاورزی ارگانیک

اثرات بالقوه این سامانه را می‌توان بر روی سلامت افراد جامعه، منابع طبیعی، دام، هوا و غنی سازی و حاصلخیزی خاک و غیره مشاهده نمود. تاثیرات فوق را به چهار گروه عمده اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی و زیست محیطی تعبیر می‌کنند.

تاثیرات اجتماعی:

تاثیرات اقتصادی:

تاثیرات کشاورزی:

تاثیرات زیست محیطی:

محصولات کشاورزی اتیوپی

نوع محصولات

اهمیت سامانه کشاورزی ارگانیک در کشورهای در حال توسعه

اتیوپی به عنوان یک کشور در حال توسعه که 85 درصد جمعیت آنرا قشر کشاورز تشکیل می‌دهند، به خوبی توانست با ایجاد سامانه کشاورزی ارگانیک در تمام مناطق زراعی، خود را جزو یکی از صادرکنندگان مهم در جهان امروز مبدل سازد. در آغاز این طرح ابتدا ایجاد، حفظ و نگهداری بازدهی مشابه و سپس هزینه‌های فعالیت‌های زراعی کشاورزان به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کرد. همچنین این راهکار در کشاورزی توانست تاثیر بسزایی در خود اتکایی کشاورزان در امر تولید محصولات با توجه به نیاز داخلی داشته باشد.

نتیجه گیری:

ایجاد سامانه کشاورزی ارگانیک در اتیوپی این کشور را به سمت رشد و توسعه پایدار سوق داد. در حال حاضر این کشور با اتکا به حمایت کامل دولت در این امر، توانسته بازارهای جهانی محصولات ارگانیک را با اقتدار در اختیار خود بگیرد و محصولات ارگانیک خود را به کشورهای توسعه یافته‌ای همچون آمریکا، ژاپن، کشورهای اروپایی و سایر کشورهای همسایه صادر کند. این تجربه می تواند برای همه کشورهای جهان سوم یک الگو باشد.

منابع مورد استفاده:

http://www.unctad.org/en/docs/ditcted200715_en.pdf
http://www.twnside.org.sg/title2/susagri/susagri051.htm Badgley C., Moghtader, J., Quintero, E., Zakem, E., Chappell, J., Avilés-Vلzquez, K., Samulon, A & Perfecto, I. 2007. Organic Agriculture and the Global Food Supply. Renewable Agriculture and Food Systems. June 2007
FAO, 2001. Organically Produced Foods. Joint FAO/WHO Food Standards Programme, Codex
FAO, 2006d. The Right to Foods in Practice – Implementation at the National Level. Rome.
Soil Association. 2006. Organic works. Providing More Jobs through Organic Farming and Local


منبع: کارآفرینی کشاورزی