حد مطلوب نیتروژن (N) در خاک

ازت یا نیتروژن پرمصرف‌ترین و به عبارتی عامل رشد گیاهان است که نقش مهمی در رشد و تولید گیاهان زراعی و باغی دارد. نیتروژن مهم‌ترین عنصر غذایی برای رشد مطلوب گیاهان است.

در خاک فرم‌های مختلف نیتروژن وجود دارد اما دو فرم قابل جذب آن برای گیاهان نیترات و آمونیوم است. اما دقت داشته باشید که عمدتا فرم قابل جذب به صورت نیترات است.

در اکثر آزمون‌های خاک، نیتروژن یا ازت کل بصورت درصد اندازه‌گیری می‌شود، اما همانطور که گفته شد، فرم قابل جذب نیتروژن عمدتا بصورت نیترات است و مناسب است که در آزمایشات فرم نیتراتِ نیتروژن اندازه‌گیری و گزارش شود.

مقادیر بهینه ازت در خاک بسته به نوع کشت متفاوت است، اما بطور کلی:

• مقدار بهینه نیتروژن کل در خاک بین ۰.۱ تا ۰.۲ درصد است. در مقادیر پایین‌تر از آن کاهش عملکرد اتفاق خواهد افتاد.
• مقدار بهینه نیترات در خاک ۲۰ تا ۳۰ میلی‌گرم در کیلوگرم خاک (ppm) است. در سطوح کمتر از ۱۰ ppm احتمال کاهش عملکرد زیاد است.

علایم کمبود نیتروژن در گیاهان زراعی و محصولات باغی به شکل زیر ظاهر می شود.

 

به طور خلاصه

·         رنگ‌پریدگی و زرد شدن برگ‌ها، قرمز شدن رگبرگ ها و دمبرگ‌ها.

·         کاهش رشد گیاه.

·         باریک و بلند شدن ساقه.

 

کنترل ارگانیک

افزایش مواد آلی در خاک سبب حفظ ساختار خاک شده و ظرفیت نگهداری آب و عناصر غذایی را افزایش می‌دهد. مواد آلی را می توان به صورت کودهای حیوانی، کمپوست، خاکبرگ (پیت) و یا ترکیب ساده ای از تفاله گزنه، فضولات پرندگان دریایی، شاخ حیوان و نیترولایم (nitrolime) به خاک اضافه کرد. عصاره گزنه را نیز می‌توان مستقیم در برگ‌ها اسپری کرد.

 

کنترل شیمیایی

کمبود نیتروژن خاک را می توان با دادن کودهای اوره، نیترات یا آمونیوم برطرف کرد. نیتروژن یکی از ترکیبات کودهای پایه می باشد و همراه با پتاسیم و فسفر به مصرف می‌رسد (کودهای N-P-K) کودهای مختلفی در بازار موجود می‌باشند که کاربرد آنها توصیه می‌شود و مقدار مصرف به نوع خاک و مرحله رشد گیاه بستگی دارد.

 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود نیتروژن:

Ø     بررسی pH (اسیدیته) خاک و آهک دهی برای دستیابی به محدوده بهینه.

Ø     زهکشی مناسب زمین و اجتناب از آبیاری بیش از حد.

Ø     مصرف بیش از نیاز کودها سبب خارج شدن عناصرغذایی کم‌مصرف ( میکرو) از دسترس گیاه می شود.

Ø     آبیاری منظم گیاهان در هنگام خشکی.

Ø     استفاده از مواد ارگانیک مانند کودهای حیوانی و مالچ گیاهی و کمپوست.

 

میزان بهینه فسفر در خاک

فسفر نقش مهمی در رشد و تولید گیاهان از مراحل اولیه تا رسیدگی دارد.  این عنصر جزو عناصر پرمصرف و مورد نیاز گیاهان است. مقدار این عنصر در آزمون خاک بصورت میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) و بصورت فسفرِ قابل حل گزارش می‌شود.

میزان مطلوب فسفر بسته به نوع محصول و عملکرد مورد انتظار متفاوت است اما بصورت عمومی مقدار بهینه فسفر در خاک ۱۵ میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) است. مقدار کمتر از آن باعث محدودیت در تولید می‌شود. علایم کمبود فسفر در گیاهان زراعی و محصولات باغی به شکل زیر ظاهر می شود:

 

به طور خلاصه

·         بنفش شدن لبه برگ ها.

·         پیچ خوردگی برگ ها.

·         کاهش رشد و کوتولگی گیاه.

 

علائم

علائم کمبود فسفر می تواند در تمام مراحل رشدی گیاه ظاهر شود اما بیشتر در گیاهان جوان نمود پیدا می کند. برخلاف سایر عناصر، علائم کمبود فسفر معمولا واضح نیستند و تشخیص آن دشوار است. در موارد ملایم، یکی از نشانه های احتمالی این کمبود، کوتولگی و کاهش رشد گیاه است، اما علائم بر روی برگ ها ظاهر نمی شود. در حالت کمبود شدید، ساقه و دمبرگ ها به سبز تیره تا بنفش کم رنگ تغییر رنگ می دهند. همچنین سطح زیرین برگ های قدیمی تر گیاه شروع به بنفش شدن می کنند که این تغییر رنگ از نوک و لبه برگ ها آغاز شده و در نهایت به کل برگ سرایت می کند. این برگها حالت چرمی به خود می گیرند و رگبرگ های آنها ممکن است به رنگ قهوه ای درآیند. در برخی موارد، کمبود فسفر سبب سوختگی نوک برگ ها و ایجاد لبه های زرد تا قهوه ای می شود. گلها و میوه ها همچنان تولید می شوند ولی از میزان عملکرد کاسته می شود.

 

کنترل ارگانیک

فسفر خاک را می توان با افزودن کودهای دامی یا سایر مواد آلی (مالچ آلی، کمپوست و کود پرندگان) و یا ترکیبی از هر دو، تامین کرد. شخم بقایای گیاهی بعد از برداشت می تواند موجب حفظ تعادل فسفر و همچنین بهبود ساختار خاک گردد. تجزیه مواد آلی نیز یک منبع ثابت از فسفر در دسترس گیاه قرار می دهد.

 

کنترل شیمیایی

مشکل کمبود فسفر خاک را می توان با مواد گوناگون و ارزان برطرف کرد. فسفر معمولا به شکل فسفات و همراه با پتاسیم و نیتروژن برای گیاهان استفاده می شود (N-P-K trio در ترکیبات کودی). انجام آزمایش خاک برای تعیین میزان هر یک از این عناصر توصیه می شود. استفاده از کودهای پتاسیم و فسفر در چند هفته قبل از کاشت توصیه می شود. اما نیتروژن بایستی بعد از کاشت و در چند نوبت در طول دوره رشدی گیاه استفاده شود.

 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود فسفر:

Ø     استفاده از ارقامی که در جذب فسفر خاک بهتر عمل می کنند.

Ø     استفاده متوازن و متعادل از کودها برای تقویت گیاهان.

Ø     شخم بقایای گیاهان در خاک پس از برداشت محصول.

Ø     استفاده ترکیبی از کودهای معدنی و آلی برای حفظ توازن عناصر خاک.

Ø     استفاده از آهک در خاک در صورت نیاز و رساندن pH خاک به اسیدیته مناسب.

 

حد مطلوب پتاسیم در خاک

پتاسیم جزو عناصر پرمصرف است و نقش مهمی در نقل و انتقالات مواد داخل گیاه و افزایش عملکرد دارد.

پتاسیم در آزمون‌های خاک بصورت پتاسیم قابل دسترس (P.ava) و با واحد ppm گزارش می‌شود.

مقدار مطلوب یا کفایت پتاسیم هم مثل بقیه عناصر غذایی بسته به نوع گیاه و مقدار عملکرد متفاوت است. در مقادیر کمتر از حد بحرانیِ این عنصر کاهش عملکرد اتفاق خواهد افتاد.

حد بهینه پتاسیم در آزمایشات خاک، عموما ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) خاک است. در مقادیر کمتر از ۳۰۰   ppm احتمال کمبود این عنصر در گیاه وجود خواهد داشت. علایم کمبود پتاسیم در گیاهان زراعی و محصولات باغی به شکل زیر ظاهر می شود.

 

بطور خلاصه:

·         زردی برگها که از حاشیه ها شروع می شود.

·         رگبرگ های اصلی سبز تیره باقی می مانند.

·         وجود پیچ خوردگی در برگ ها.

·         کاهش رشد و کوتولگی گیاه.

 

راه های رفع کمبود پتاسیم:

کنترل ارگانیک

به منظور جبران پتاسیم خاک، حداقل سالی یکبار مواد آلی را به شکل خاکستر یا مالچ گیاهی به خاک مزرعه اضافه کنید. خاکستر چوب حاوی پتاسیم بالایی می باشد. اضافه کردن آهک به خاک های اسیدی می تواند با کاهش شستشو سبب افزایش میزان پتاسیم در بعضی خاک ها گردد.

 

کنترل شیمیایی

کودهای پتاسیمی متنوعی در بازار موجود است که می توان از آنها استفاده نمود. فرمولاسیون پتاسیم در کودها می تواند نقش مهمی در کیفیت و کمیت محصول بازی کند. عمده ترین ترکیب مورد استفاده، کلرور پتاسیم است. سایر کودهای معدنی شامل نیترات پتاسیم، سولفات پتاسیم و مونو پتاسیم فسفات می باشند. پتاسیم باید به عنوان کود پایه در مراحل آماده سازی زمین و سرک در دوره گلدهی گیاهان استفاده شود. استفاده از محلول پاشی بر روی برگها به نظر می رسد که اثر کمتری دارد و ممکن است موجب برگ سوزی شود. استفاده از آزمون خاک روش مناسبی جهت تعیین میزان پتاسیم خاک می باشد.

 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود پتاسیم در خاک:

Ø     خاک های اسیدی و قلیایی اغلب منجر به کمبود عناصر میکرو و ماکرو می شوند.

Ø     بررسی اسیدیته خاک و افزودن آهک در صورت لزوم برای رسیدن به دامنه مناسب اسیدیته خاک.

Ø     کاشت ارقامی که در جذب پتاسیم بهتر عمل می کنند.

Ø     استفاده از میزان متعادل کودها تا دسترسی مناسب عناصر برای گیاهان فراهم شود.

Ø     افزودن ترکیبات آلی به خاک مزرعه با استفاده از کودهای دامی و مالچ های گیاهی.

Ø     آبیاری منظم مزرعه و پرهیز از غرقاب کردن زمین.

 

حد مطلوب ریزمغذی‌ها داخل خاک

 

ریزمغذی‌ها در مقادیر کم مورد نیاز گیاهان هستند اما اثر کلانی در رشد و نمو و عملکرد نهایی دارند. فراموش نشود که تجمع بیش‌ ازحد آنها در خاک هم می‌تواند منجر به مسمومیت گیاهان شود.

میزان عناصر ریزمغذی در آزمایشات خاک نیز با واحد ppm سنجیده و گزارش می‌شوند.

 

حد مطلوب عنصر روی (Zn) در خاک

حد مطلوب عنصر روی در خاک در بازه ۲ تا ۳ میلی‌گرم در کیلوگرم خاک (ppm) قرار دارد. در مقادیر پایین‌تر از ۱/۵ ppm احتمال کمبود این عنصر در گیاه وجود خواهد داشت.

فسفر زیاد در خاک باعث کمبود روی می شود. بنابراین باید از مصرف بیش از حد کودهای فسفره جلوگیری کنید.

علایم کمبود عنصر غذایی روی در گیاهان زراعی و محصولات باغی بصورت زیر می باشد.

 

به طور خلاصه

·         زرد شدن برگ ها که از حاشیه آنها شروع می شود.

·         رگبرگ های اصلی برگ سبز باقی می مانند.

·         تغییر شکل برگ - تجمع برگ ها بر روی ساقه.

·         کاهش رشد

 

کنترل ارگانیک

استفاده از کودهای ارگانیک در مرحله رشدونمو بذر، یا چند روز پس از انتقال گیاه موجب کاهش علائم کمبود روی می‌شود.

 

کنترل شیمیایی

محصولاتی که حاوی سولفات روی ZnSO4(2g/l of water) هستند را می‌توان قبل از کاشت بذر استفاده کرد تا از کمبود روی جلوگیری شود. محلول پاشی برگی سولفات روی به میزان 0.2 تا 0.5 درصد هر هفته یا هر ده روز یکبار (سه بار پاشش) پس از اینکه علائم دیده شد، کمبود روی جبران می‌شود. براساس نوع خاک، مقدار pH آن و همچنین غلظت اولیه روی در برگ‌های گیاه، مقدار کود پیشنهادی متفاوت است. با توجه به این عوامل میزان روی که در هر هکتار از خاک استفاده می‌شود بین 5 تا 10 کیلوگرم متفاوت خواهد بود. استفاده بیش از حد کود روی موجب مسمومیت در گیاه می‌شود. پوشش بذر با روی راه دیگری برای تغذیه گیاه با این میکروعنصر است. در روشی دیگر، قبل از کاشت بذر یا انتقال نشا گیاه می‌توان بذر یا نشا را در محلولی از ZnO با غلظت 2 درصد تا 4 درصد قرار داد.

 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود روی عبارتست از :

Ø     استفاده از کودهای ارگانیک قبل از کاشت بذر یا انتقال نشا.

Ø     جلوگیری از آهکی شدن خاک زیرا این موضوع pH خاک را بالابرده و جذب روی را به تأخیر می‌اندازد.

Ø     استفاده از واریته های مقاوم به کمبود روی یا ارقامی که این عنصر را بهتر از خاک جذی می کنند.

Ø     استفاده از کودهای حاوی روی.

Ø     استفاده از کودهای برپایه اوره که اسیدیته خاک را پایین می آورند نسبت به کودهای حاوی سولفات آمونیوم.

Ø     عدم استفاده بیش از حد از کود فسفره.

Ø     بررسی منظم کیفیت آب آبیاری.

Ø     زهکشی زمین‌های غرقابی

 

میزان مطلوب آهن (Fe) در خاک

آهن یکی از مهم‌ترین عناصر ریزمغذی مورد نیاز گیاهان است که نقش مهمی در ساختارهای سبزینگی گیاهان دارد. کمبود این عنصر معمولا در خاک‌های قلیایی و آهکی رایج‌تر است.

غلظت بهینه آهن در خاک بسته به نوع کشت متفاوت است اما عموما مقدار بهینه آن در خاک ۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm)  درنظر گرفته می‌شود. در غلظت‌های بالاتر از ۲۵ ppm احتمال مسمومیت افزایش می‌یابد. علایم کمبود عنصر غذایی روی در گیاهان زراعی و محصولات باغی بصورت زیر می باشد.

 

به طور خلاصه

·         برگها از حاشیه شروع به زرد شدن می کنند.

·         رگبرگ ها سبز می مانند.

·         در مراحل بعدی برگ ها به رنگ زرد مایل به سفید با لکه های قهوه ای در می آیند.

·         کاهش رشد

 

کنترل ارگانیک

کشاورزان خرده پا می توانند از کودبرگ های تهیه شده از خاکستر گزنه و عصاره جلبک استفاده کنند. استفاده از کودهای حیوانی، گیاهی و کمپوست ها سبب افزایش میزان آهن خاک می شود. کاشت گیاه قاصدک در مجاورت محصولات، آهن مورد نیاز را در دسترس آنها (به ویژه درختان) قرار می دهد.

کنترل شیمیایی

برای کوددهی از کودهای دارای آهن استفاده کنید. آهن بخش جدایی ناپذیر از کودهای کامل است. استفاده از اکسید نیتریک (NO) باعث کاهش زردی بین رگبرگی و بهبود رشد گیاهانی می شود که در خاکهای آهکی دچار کمبود آهن شده اند. همچنین این ترکیب می تواند آهن را راحتتر در دسترس گیاه قرار دهد. به عنوان مثال در صورت کمبود شدید آهن می توان سولفات آهن (5 گرم در لیتر) به همراه اسید سیتریک (1 گرم در لیتر) را در آب رقیق کرده و دو بار با فاصله یک هفته اسپری کرد.

 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود آهن عبارتست از:

Ø     واریته ها یا ارقامی را انتخاب کنید که حساسیت کمتری نسبت به کمبود آهن داشته باشند.

Ø     در نزدیکی محصولات خود گیاه قاصدک کشت کنید.

Ø     توصیه می شود از کودهای حاوی آهن استفاده کنید.

Ø     در صورت امکان از کاشت محصولات حساس در خاک های آهکی و قلیایی خودداری کنید.

Ø     زهکشی خاک ها را بهبود ببخشید و بیش از حد آبیاری نکنید.

Ø     از آهک استفاده نکنید زیرا سبب افزایش pH خاک می شود.

 

حد کفایت منگنز (Mn) در خاک

فراهمی و جذب این عنصر هم مثل بقیه ریزمغذی‌ها در خاک‌های قلیایی کاهش پیدا می‌کند. در مقادیر کمتر از ۱۰ ppm احتمال کمبود این عنصر در گیاه وجود خواهد داشت.

قابلیت جذب این عنصر نیز به مانند سایر ریزمغذی‌ها در خاک‌هایی با pH بالا، کاهش می‌یابد.

علایم کمبود عنصر غذایی منگنز در گیاهان زراعی و محصولات باغی بصورت زیر می باشد:

 

به طور خلاصه

·         لکه‌های پراکنده رنگ‌پریده و زرد در بین رگبرگ‌های برگ‌های جوان.

·         توسعه نقاط قهوه (نکروزه) در نواحی زرد رنگ برگ.

·         در حالت کمبود شدید، گسترش نواحی قهوه‌ای (نکروزه) در سطح برگ و پژمردگی آنها.

 

کنترل ارگانیک

استفاده از کودها، مالچ‌های ارگانیک و کمپوست برای تعادل‌بخشی به موادمغذی خاک و بهبود pH آن توصیه می‌شود. این مواد دارای عناصر ارگانیک بوده و میزان هوموس خاک و همچنین ظرفیت نگهداری آب در خاک را افزایش می‌دهند و سبب کاهش pH خاک می‌شوند.

 

کنترل شیمیایی

باتوجه به محصول موردنظر و pH خاک، یک برنامه کوددهی مناسب و متعادل توصیه می‌شود. گیاهان از طریق برگ‎های خود منگنز را بصورت یون (مانند ریشه) جذب می‌کنند. مرسوم‌ترین کود منگنز، سولفات منگنز می‌باشد که از طریق محلول‌پاشی برگ‌ها و یا اضافه کردن به خاک در جبران کمبود منگنز موثر می‌باشد. در شرایطی که pH خاک مطلوب ‌باشد ولی با کمبود منگنز در خاک روبرو باشیم، بهتر است منگنز را روی برگ‌ها محلول‌پاشی کنیم. استفاده صحیح و در مقدار مناسب از منگنز حائز اهمیت می‌باشد.

 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود منگنز عبارتست از:

Ø     تنظیم pH اسیدیته خاک به حالت متعادل برای بالا بردن جذب موادمغذی.

Ø     زهکشی مناسب زمین و اجتناب از آبیاری بیش از حد.

Ø     استفاده از مالچ‌های ارگانیک برای حفظ پایداری رطوبت خاک.

Ø     استفاده از برنامه کوددهی مناسب جهت حفظ سلامت گیاه و افزایش محصول.

 

در خاک حد مطلوب عنصر بر(B)  

بر به عنوان یکی از عناصر ریزمغذی نقش مهمی در دیواره سلول‌های گیاهی و فرآیندهای تولید مثلی مانند گل‌دهی و تشکیل میوه دارد. حد مطلوب عنصر بر در خاک بصورت عمومی حدود ۲ میلی‌گرم در کیلوگرم (ppm) خاک است. توجه شود که تجمع غلظت‌های بالای این عنصر هم سمی بوده و باعث محدودیت رشد و تولید گیاهان می‌شود.

در روزهای آتی حد مطلوب سایر پارامترهای خاک از جمله اسیدیته، شوری، بافت و … مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. اگر در این زمینه سوال و نظری دارید در بخش نظرات با ما درمیان بگذارید. علایم کمبود بر در گیاهان زراعی بصورت زیر می باشد.

 

به طور خلاصه

         زرد شدن و ضخیم شدن برگ ها.

شکنندگی برگ ها و ساقه.

 

کنترل ارگانیک

دادن کود حیوانی به زمین‌های کشاورزی که خاک آن دارای مقدار کافی از مواد آلی است و ظرفیت نگهداری آب در آن در حد مطلوب می‌باشد.

 

کنترل شیمیایی

پیشگیری بهترین راه جلوگیری از بروز کمبود بر و سایر مواد مغذی است. بین فصول کشت مختلف از کودها یا اسپری‌هایی که حاوی ترکیبات بر هستند استفاده کنید. میزان توصیه شده کوددهی بور در خاک‌های شنی و اسیدی معادل 1 الی 1.5 کیلوگرم بر در هکتار و در خاک‌های رسی و قلیایی برابر 4 کیلوگرم بر در هکتار است. چنانچه مقدار بر بیش از حد نیاز باشد موجب مسمومیت می‌شود. بنابراین باید میزان بر طوری تنظیم شود که در حداقل میزان مؤثر برای گیاه باشد. البته باید دقت کرد که این مقدار در کشت‌های بعدی کمتر خواهد شد. کاربرد مستقیم عنصر بر سبب آسیب به برگ های گیاهان می شود. بنابراین، بهتر آن است که بور به خاک اضافه شود، برای مثال بوراکس (1.5 گرم در 1 لیتر آب در هر ده روز). در خاک‌های شنی که مستعد آبشویی هستند لازم است که به‌طور مداوم از بر استفاده شود.

                 

اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از کمبود بر عبارتست از:

Ø     از خاک‌هایی که pH بالایی دارند یا مقدار رس، آهن یا اکسیدهای آلومینیوم در آنها زیاد است استفاده نکنید.

Ø     اجتناب از رطوبت زیاد هوا و رطوبت پایین در خاک.

Ø     عدم مصرف بیش از اندازه کود و یا آهک به خاک.

Ø     اجتناب از آبیاری بیش از حد.

Ø     برای کنترل دقیق سطح مواد مغذی در خاک مزرعه، به‌طور مرتب آزمایش‌ خاک انجام دهید.

 

حد کفایت مس (Cu) در خاک

مس نقش مهمی در فرایندهای مختلف بیوشیمایی گیاهان و رشد و نمو آنها دارد. ازجمله آنها شرکت در ساختار و فعالیت آنزیم‌های دفاعی در شرایط تنش است.

حدود مطلوب مس در خاک ۱/۵ تا ۲ میلی‌گرم در کیلوگرم خاک است. در مقادیر بالاتر باعث ایجاد سمیت و خسارت به محصول می‌شود.